Rola psychiki w leczeniu zespołu jelita nadwrażliwego
Według aktualnych dowodów naukowych jelita uznawane są za niezależny organ, który decyduje o prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, odpornościowego oraz pokarmowego. Bierze udział w procesach metabolicznych, niezbędnych dla naszego organizmu. Coraz więcej naukowców jelita nazywa drugim mózgiem.
Zespół jelita nadwrażliwego (ZJN; z ang. Irritable Bowel Syndrome, IBS) to jedna z najczęściej stawianych przez lekarzy diagnoz na świecie. Napotykam na swojej drodze ludzi, którzy do mnie trafiają z nadmierną masą ciała i dopiero po dokładnym wywiadzie z pacjentem okazuje się, że ma kłopoty żołądkowo — jelitowe, po czym okazuje się, że to kluczowy problem, który muszę wziąć pod lupę i dokładnie się przyjrzeć. Wprowadzając, indywidualne zalecenia żywieniowe jestem w stanie pomóc pacjentowi.
Rola i praca jelita
Jelita są częścią przewodu pokarmowego, w którym zachodzą procesy trawienne (jelito cienkie) oraz zwrotne wchłanianie wody, formowanie mas kałowych i wydalanie niestrawionych resztek pokarmowych (jelito grube). Wstępnie strawiony pokarm trafia do żołądka z jelita cienkiego. Tam pod wpływem soków trzustkowych następuje trawienie zawartych w pokarmie składników odżywczych, czyli białek, tłuszczy i węglowodanów, które są ostatecznie rozkładane odpowiednio na aminokwasy, glukozę i kwasy tłuszczowe przez enzymy jelitowe i wchłaniane w dalszych odcinkach — jelicie czczym i krętym (biodrowym). Pod wpływem odruchów nerwowych na skutek dostania się treści pokarmowej do przewodu pokarmowego następuje tzw. fala perystaltyczna, w efekcie, której następuje przesunięcie resztek pokarmu do jelita grubego. W kolejnych odcinkach jelita grubego – okrężnicy, esicy i odbytnicy – następuje wchłanianie wody i zagęszczenie niestrawionych resztek pokarmowych, które ostatecznie zostają wydalone na zewnątrz.
Jelito grube na nieznaczny udział we wchłanianiu mikroskładników odżywczych (niektórych witamin i składników mineralnych), natomiast co jest bardzo istotne to, że odzyskuje wodę z treści pokarmowej – i to w ilości około 1 litra dziennie. Ta czynność wymaga czasu. Zbyt silne ruchy perystaltyczne powodują pozostawianie części wody w masach kałowych, co objawia się biegunką.
CIEKAWOSTKA
Wędrówka pokarmu od momentu włożenia do ust aż do wydalenia jego pozostałości ze stolcem zajmuje od 12 do 48 godzin, z tego połowa czasu przypada na jelito grube.
Objawy jelita drażliwego rozpoznaje się na podstawie nawracających lub utrzymujących się w okresie co najmniej 3 miesięcy objawów takich jak:
– zaparcia
– biegunki
– wzdęcia brzucha
– ból brzucha, zwłaszcza typu kurczowego, czyli kolki.
– gazy
– obecność śluzu w stolcu
– wymioty i nudności
– depresja, niepokój
– przewlekłe zmęczenie
Wyróżniono cztery typy ZJN ze względu na najbardziej stałe objawy typu bóle brzucha i problemy z wypróżnianiem:
a) biegunkowy – luźny lub wodnisty stolec powyżej 25% wypróżnień i twardy, lub grudkowaty stolec poniżej 25% wypróżnień
b) zaparciowy – twardy lub grudkowaty stolec powyżej 25% wypróżnień i luźny, lub wodnisty stolec poniżej 25% wypróżnień.
c) mieszany – twardy lub grudkowaty stolec powyżej 25% wypróżnień i luźny, lub wodnisty stolec poniżej 25% wypróżnień
d) nieokreślony – zmiany konsystencji stolca niespełniające kryteriów innych postaci ZJN.
Postać mieszana ZJN i występowania mechanizmu naprzemiennych biegunek i zaparć polega na tzw. samooczyszczaniu organizmu. Zaparcia i stan zapalny w pewnym momencie skutkuje biegunką, która mocno narusza florę bakteryjną, co z kolei prowadzi do kolejnych zaparć, twardych stolców, aż do kolejnej biegunki. Tworzy się błędne koło co prowadzi do poważnych chorób jelit, zaczynając od hemoroidów, aż do choroby Crohna i uchyłkowatości jelita.
Rola psychiki w leczeniu ZJN
Istnieje zatem wiele przesłanek, że zespół jelita drażliwego wynika z zaburzeń na poziomie niezwykle skomplikowanego unerwienia jelit. Jelita, tak jak wszystkie narządy wewnętrzne pozostają pod kontrolą układu nerwowego. Bardzo ważnym aspektem jest rola psychiki w leczeniu zespołu jelita drażliwego. ZJN zalicza się do chorób przewlekłych i ważną rolę odgrywa tutaj nasz mózg.
Osoby cierpiące na zespół jelita drażliwego często doświadczają trudności, które dotyczą różnych dziedzin ich życia, w tym zawodowego, prywatnego, towarzyskiego czy rodzinnego, gdyż nie zawsze czują się komfortowo z objawami tej choroby. Zdarza się tak, że osoby cierpiące rezygnują z podejmowania czynności zawodowych związanych z wyjazdami służbowymi czy odbywania długich spotkań biznesowych, w związku z koniecznością częstych wizyt w toalecie, lub wykonywania zadań pod presją czasu co wpływa stresogenne i sprzyja pogłębianiu objawów. W relacjach rodzinnych możne dochodzić do braku zrozumienia drugiej strony czy ze specyfiką leczenia lub istoty choroby. Często osoby chore czuję się bezsilne, brakuje im poczucia własnej wartości i bezpieczeństwa, nie radzą sobie z objawami choroby i najczęściej choroba ta przejmuje kontrolę nad ich życiem. Co więcej mogą mieć bariery z wykonywaniem zaleceń lekarskich, ponieważ zazwyczaj wymagają one rygorystycznych zmian w życiu. Nie ma więc wątpliwości, że ciężka sytuacja chorego nie ogranicza się jedynie do doświadczania nieprzyjemnych objawów choroby, ale także wpływa na codzienne funkcjonowanie.
Coraz częściej naukowcy podejmują próbę badań mających na celu określenie przyczyn oraz zmian i zaburzeń pracy komórek , narządów i układów organizmu będących wynikiem choroby i zwracają szczególna uwagę na aspekt psychospołeczny. Badacze nie widzą wątpliwości, że czynniki psychologiczne odgrywają istotną rolę w leczeniu i przebiegu choroby zespołu jelita nadwrażliwego. Uważa się, ze biorą one udział w interakcji pomiędzy oddziaływaniem utrzymania równowagi organizmu, tj. między układem nerwowym, a systemem immunologicznym i endokrynnym, jak również mogą wpływać na przepływy informacji między odśrodkowym układem nerwowym, a jelitowym układem nerwowym.
Z perspektywy psychologicznej, doświadczanie objawów jelitowych jak i pozajelitowych typowych dla zespołu jelita nadwrażliwego może wpływać na dysfunkcję i trudności na poziomie zachowania (behawioralnym), myśli (poznawczym) czy emocji (afektywnym). Zachowania, myśli i emocje działają wtórnie i mogą nasilać objawy w mechanizmie błędnego koła, tak zwanego dodanego sprężenia zwrotnego. Łatwo to przedstawić na przykładzie. Nasilona biegunka zmusza osobę do częstego przebywania w toalecie (czyli zachowanie), częste przebywanie w toalecie mogą sprzyjać nadmiernemu skupianiu się przez osobę chorą na analizie tego, czy otoczenie zwróciło na to uwagę (czyli myśli) co skutkuje poczuciem wstydu z tego powodu (czyli emocje). Jednoczesne skupianie się na doświadczanych trudnościach sprzyja ich nasilaniu. Kluczowe z tej perspektywy wydają się czynniki takie jak: stres, depresja, ból, lęk, napięcie czy obniżony nastrój.
STRES zgodnie z definicją jest to każda zmiana wymuszająca na organizmie reakcje przystosowawcze i w tym znaczeniu oczywiście ich nie unikniemy. Stres jest zjawiskiem złożonym i może powodować, że każde rzeczywiste lub subiektywne odczucia zaburzają równowagę organizmu. W przypadku ZJN może stresorem być pojawienie się biegunki/zaparcia, tzw. stres fizjologiczny, jak i strach związany z możliwością pojawienia się takich objawów na spotkaniu biznesowym czy towarzyskim czyli stres psychologiczny. O ile stres jest potrzebny w naszym życiu – o tyle ewidentnie szkodzi naszemu zdrowi fizycznemu i psychicznemu. Szkodzi również naszemu układowi trawiennemu, który w sytuacjach stresowych pracuje w zwolnionym tempie, kumulując niekorzystne wpływy nerwowe i hormonalne – a tylko czasem daje znać o sobie ostrym buntem. Czynnikiem szczególnie przodującym do IBS są częste stany lękowe, ale również trudno nie zauważyć, że tak przykre dolegliwości mogą generować stres, niepokój i przygnębienie. Warto pamiętać, że sama choroba to także sytuacja stresowa o różnym nasileniu, w zależności od etapu (diagnoza, zaostrzenie, remisja).
LĘK osoby cierpiące na ZJN żyją w ciągłym leku przed pogorszeniem się choroby oraz napięciu w związku z nieprzewidywalnością występowania objawów i zakładaniem negatywnych konsekwencji ich pojawiania się lub nasilania. Sprzyja to chęci unikania, bierności i izolacji chorego. Co za tym idzie, wyobrażanie sobie w myśli przeróżnych scenariuszy, co potęguje odczuwalny stres i lęk. Zaleca się w takim przypadku rozwijania umiejętności radzenia sobie z określonymi sytuacjami przez tą osobę jako obciążające lub przekraczające jej możliwości zmniejszania ich do napędzania się. Szczególną formą radzenia sobie w sytuacji choroby przewlekłej jest tzw. skoncentrowanie na znaczeniu, którego istotą jest zjawisko przewartościowania. Uważa się, że forma ta pozwala na akceptację choroby i odnalezienia się w tej sytuacji prze chorego.
NEGATYWNE EMOCJE często towarzyszą w doświadczaniu przez chorego w momencie obniżonego nastroju o objawów depresyjnych. W przypadku wystąpienia jednoznacznych objawów zaburzeń psychicznych lub nasilających się stanów lękowych, które znacząco pogarszają funkcjonowanie chorego należy rozważyć konsultację psychiatryczną i rozpoczęcie równoległego leczenia związanego z tymi zaburzeniami. Leczenie farmakologiczne objawów lękowo-depresyjnych może mieć znaczący wpływ na remisję objawów ZJN, więc nie zaleca się pochopnej rezygnacji z tej formy leczenia. Wskazaniem do konsultacji psychiatrycznej jest również nasilenie objawów somatycznych (cielesnych), które nie posiadają stałego wzorca czy umiejscowienia i mogą wskazywać na to, że zostały wywołane lękiem.
BÓL I DYSKOMFORT jest cechą charakterystyczną dla ZJN o charakterze przewlekłym. Ból jest zjawiskiem bardzo złożonym, który uwarunkowany jest psychospołeczne i biologicznie. Odnosząc się do terapii bólu poza farmakologią wykorzystuje się także metody psychologiczne. Kluczowe znaczenie ma tutaj nauka radzenia sobie ze stresem, bólem i lękiem (szczególnie związanymi z objawami choroby), pomagających zaakceptować chorobę (i występowanie objawów), oraz wypracowanie korzystnych wzorców, m.in. właściwej diety i systematycznej aktywności fizycznej. W terapii ZJN warto uwzględnić aspekt pracy z ciałem: relaksacja, medytacja, joga, pilates, ćwiczenia oddechowe, tai chi, a także zadbać o higienę snu. Nie można zapomnieć o wsparciu, o pielęgnacji relacji i więzi rodzinnych i towarzyskich, które pozwalają uniknąć samotności czy izolacji. Jest to bardzo ważny element terapii chorego, jak i ogromne wsparcie podczas procesu leczenia.
Reasumując, dla chorego na zespól jelita nadwrażliwego konieczne jest podejmowanie wielozadaniowej terapii mającej na celu poprawienie komfortu jakości życia nie tylko na poziomie somatycznym, ale również psychicznym oraz podejmowanie działać na rzecz podnoszenia warunków życia.
Czytaj więcej: Dieta w zespole jelita nadwrażliwego
Bibliografia:
1. Jelito drażliwe – leczenie dietą, H. Stolińska – Fiedorowicz, Wyd. Zwierciadło Sp. z o.o., Warszawa 2018
2. Problemom trawiennym powiedz NIE!, P. Holford, Klub Dla Ciebie, Bauer-Weltbild Media Sp. zo.o., Sp. k., Warszawa 2010